ترجمه کتاب مقدس به زبان فارسی، از چه تاریخی و توسط چه اشخاصی صورت گرفته است؟ (بخش اول)

دفاعیات مسیحی

از قرن چهارم میلادی از یوحنا کریزوستوم ( زرین دهان)، نقل قولی موجود است مبنی بر این که "تعالیم مسیح به زبان های پارسیان ترجمه شده است." اما مشخص نیست که منظور از "زبان های پارسیان" واقعا فارسی است یا زبان متداول کلیسا در حکومت ایرانیان، یعنی سریانی. در دوران باستان، زبان آیینی کلیسا، سریانی بود. به همین دلیل، کتاب مقدس در دوران باستان هیچ گاه به طور کامل به فارسی برگردانده نشد. اما طبق شواهد موجود، بخش هایی از آن به فارسی میانه ترجمه شده بود.
"مزامیر پهلوی" نسخه ای است خطی شامل ترجمه مزامیر 94 تا 99 و 119 تا 136 از سریانی به فارسی میانه. این ترجمه بین قرن های چهارم تا ششم میلادی صورت گرفته است.
ترجمه ای از انجیل ها و رسالات پولس و مزامیر به زبان سغدی (یکی از زبان های متداول در آسیای مرکزی) به دست آمده که احتمالا مربوط به قرن های ششم تا نهم میلادی می باشد.
در یک اثر زرتشتی به نام "شکند گوماتیک ویچار" (توضیحات رفع کننده شک)، متعلق به قرن نهم میلادی، نقل قول هایی به فارسی میانه از کتاب مقدس به میان آمده است. این امر می تواند حاکی از این باشد که لااقل بخش هایی از کتاب مقدس در این زمان به فارسی میانه ترجمه شده بود.
ترجمه ای دو زبانه فارسی/ سریانی از مزامیر 131 و 132 و 146 و 147 مربوط به قرن یازدهم میلادی یا بعد از آن به دست آمده است.
ترجمه های کتاب مقدس به فارسی نو
در نیمه دوم قرن سیزدهم میلادی، مسیحیانی که پس از حمله مغول در شرق و شمال ایران متواری شده بودند، از یک دانشمند تبریزی که بدان نواحی سفر کرده بود تقاضا کردند تا جهت استفاده خود و فرزندان شان، انجیل را به زبان فارسی ترجمه کند. هر چند که نام این دانشمند تبریزی به وضوح مشخص نگردیده، ولی احتمالا همان "عزالدین محمد بن مظفر" است که بعدها در دستگاه حکومت ایلخانان به شغل مهمی دست یافت (به نقل از دیاتسرون، انتشارات نور جهان، چاپ تهران، بدون تاریخ).
بدون شک، عزالدین ترجمه خود را از متن سریانی انجیل انجام داده که یونانیان آن را "دیاتسرون" نامیدند. دیاتسرون در واقع اناجیل متی، مرقس، لوقا و یوحنا می باشد که توسط یک نفر سریانی به نام تاتیان (طاطیانوس) در 150 میلادی به زبان سریانی تهیه شده است. در قرن بیستم، جوسپه مسینا، دانشمند ایران شناس ایتالیایی، دیاتسرون یا همان انجیل ترجمه شده توسط عزالدین را به طور کامل به ایتالیایی ترجمه کرد و سپس همراه با متن فارسی آن، در سال 1951 در شهر روم منتشر نمود.
از نسخه اصلی انجیل که توسط عزالدین ترجمه شده، متاسفانه هیچ اثری باقی نمانده، اما از نسخه هایی که طی سه قرن بعد از روی آن رونویسی گردیده اند، چهار نسخه در دست است که جالب ترین و معروف ترین آن ها توسط فردی سریانی به نام ابراهیم بن شماس عبداله تحریر گردیده که هم اکنون در کتابخانه معروف فلورانس ایتالیا نگه داری می شود.
نسخه مذکور در سال 1548 میلادی یعنی در زمان سلطنت شاه طهماسب اول، توسط استفان پنجم، اسقف ارمنی شهر سلماس به پاپ پائولوی سوم هدیه شده است. اگرچه متن این کتاب کاملا به زبان فارسی آن دوران است، ولی صفحه عنوان کتاب با خطوط درشت سریانی تزیین یافته و دارای سه نوع تاریخ هجری، یونانی و میلادی است.
پنج کتاب تورات (پیدایش، خروج، لاویان، اعداد و تثنیه) در سال 1546 میلادی توسط یک نفر کلیمی به نام "یعقوب بن یوسف طاووس" به فارسی ترجمه گردید و در قسطنطنیه به چاپ رسید.
از جمله کتاب هایی که در کتابخانه ملی پاریس موجود است، "مزامیر" می باشد که در سال 1601 میلادی توسط دانشمند ایرانی به نام "شمس الدین خنجی" ترجمه گردید و علاوه بر آن کتاب "امثال سلیمان" و کتاب "روت" است که توسط پسر شیخ عبدالوهاب کوالیاری به تاریخ 1604 میلادی در دارالسطنه شهر "اگمره" ترجمه شده اند.
در آخرین دهه قرن شانزدهم، مردی ادیب و دانشمند به نام ریموندی که مدیر چاپخانه فلورانس بود، دو برادر ایتالیایی به نام ویچیتی را جهت خرید کتاب های خطی به ایران و هند اعزام کرد. این دو برادر، نخستین اروپائیانی هستند که ترجمه های فارسی کتاب مقدس را از هند و ایران خریداری کرده و همراه خود به ایتالیا بردند.
شاه عباس صفوی، یکی از کشیش های اسپانیولی مقیم دربار به نام "خوآن تادئو دی سان الیزئو" که "پدر جووانی" خوانده می شد، مامور کرد تا مزامیر را به فارسی برگرداند. "پدر جووانی" این وظیفه خطیر را به انجام رسانید و در ماه ژوئن سال 1618 میلادی برای دیدار شاه که در آن زمان در قزوین اقامت داشت، به این شهر آمد و علاوه بر مزامیر، نسخه ای از عهد جدید را که به زبان عربی چاپ شده بود، همراه آورد، تا ضمن ارائه ترجمه مزمور، شاه را از صنعت چاپ و نشر کتاب مقدس به عربی آگاه سازد. شاه به مزامیر و به طور کلی کتاب مقدس مسیحیان احترام زیاد می گذاشت و هر بار کتاب مزامیر را به دست می گرفت، می بوسید و بر سر خود می گذاشت. شاه دستور داد مزامیر و کتاب مقدس به زبان عربی را در میان اشیاء مورد علاقه اش بگذارند و گفته است هر کس به این کتاب احترام نگذارد، کافر است (به نقل از کتاب "سفرنامه پیترو دلا واله" ترجمه شجاع الدین شفا، بنگاه ترجمه و نشر کتاب. تهران 1348).
در سال 1639 یک محقق اروپایی به نام لودویک دو دیو، دو فصل از کتاب پیدایش را به فارسی ترجمه و منتشر کرد. لودویک دو دیو (متوفی 1642) کشیش پروتستان که محقق مشهوری در زمینه مسیحیت و علوم الهی بود، زبان فارسی را از "کلود سوفر دیژونی" فرانسوی که به هلند مهاجرت کرده بود، آموخت. او نخستین کسی بود که دستور زبان فارسی را به زبان لاتین نوشت و آن را تحت عنوان " مقدمات زبان فارسی" ضمیمه کتابی به نام "تاریخ مسیح" کرد که در سال 1639 میلادی چاپ و منتشر گردید. این اثر، اولین کتابی است که در زمینه زبان فارسی در اروپا منتشر شد. "دو دیو" منتخباتی از برخی آثار، از جمله پنج کتاب تورات ترجمه یعقوب بن یوسف طاووس را که به خط عربی است، ضمیمه کتاب خود کرد.
در اواسط قرن هفدهم، یک جوان فرانسوی به نام "پی یر دی وله" که مترجم زبان فارسی در دربار شاه فرانسه بود، در تهیه یک انجیل به چندین زبان از جمله زبان فارسی همکاری کرد و به چاپ رسانید.
"شارون"، سیاح و نماینده سیاسی فرانسه در دربار ایران، از سال 1666 میلادی به بعد در اصفهان شروع به فراگیری زبان فرانسه کرد و در همان زمان، انجیلی را به فارسی برای او رونویسی کردند که آن انجیل هم اکنون در کتابخانه "ریلاندز" منچستر است.
در سال 1740 میلادی، نادرشاه افشار، پادشاه ایران دستور داد تا روحانیون یهودی ساکن ایران کتاب دینی خود یعنی تورات، علمای اسلام، قرآن، کشیش های کاتولیک اروپایی مقیم ایران، انجیل های متی، مرقس، لوقا و یوحنا و خلیفه های ارمنی بقیه قسمت های عهد جدید از قبیل اعمال رسولان را به فارسی ترجمه کنند. این کار تحت نظارت یکی از منشی های دربار نادرشاه به نام میرزا مهدی و دو سه نفر از همکارانش در مدت شش ماه انجام گرفت. تصور می رود این ترجمه ها به علت علاقه نادرشاه و بنا به درخواست بعضی از علمای آن زمان انجام گردیده و توسط ماشین های کوچکی که به ایران وارد شده بود، به چاپ رسیده است.
مترجمین برای ارائه کار خود به شهر قزوین که در آن زمان محل سکونت شاه بود، رفتند و مورد پذیرایی و استقبال قرار گرفتند. نادرشاه مبلغ یک صد تومان به آن ها اهداء کرد تا آن را به انصاف بین خود تقسیم کنند. اصل ترجمه فارسی تورات موسی در کتابخانه ملی پاریس موجود است. این ترجمه که با خطی بسیار زیبا و منقش تهیه شده بود. در این ترجمه یک سطر عبری و یک سطر بزرگ به رنگ قرمز به زبان فارسی نوشته شده است. این نسخه قبل از این که در کتابخانه ملی پاریس جای گیرد، روزگاری به یکی از شاهزادگان قاجار به نام "فرهاد میرزا" فرزند عباس میرزا، ولیعهد ایران، تعلق داشته است.